Onze verre voorouders uit Afrika waren mensapen, ze ontstonden 4,5 miljoen jaar geleden.
Films over prehistorische giganten zijn kaskrakers, maar er zijn weinig films waarin de oermens het belangrijkste onderwerp is. 2001: A Space Odyssey uitgezonderd. Deze uit 1968 daterende film van Stanley Kubrick begint met prehistorische mensapen die in gevecht raken met een andere stam. Altijd sterk zijn of proberen te zijn, is ons diepste wezen. Ik weet, er zijn genoeg films met apen, maar wat daar gebeurt is meestal een flauw aftreksel van dit gegeven.
In de laatste ijstijd – 11.000 jaar geleden – waren hier wolharige neushoorns.
Een jager-verzamelaar.
Hoe mooi zou het zijn om een film te zien die zich afspeelt aan het eind van de laatste ijstijd. De tijd waarin groepen jagers-verzamelaars door besneeuwde vlakten trokken, Voortdurend dreigde gevaar van een aanval door een grottenleeuw, een holenbeer, hyena’s, wolven of een stampende wolharige neushoorn. Ook zo’n film zou, evenals Jurassic Park, een kaskraker kunnen zijn.
Stukje van een Neanderthaler-schedel in een gereconstrueerde schedel van een Neanderthaler.
Toch is er een probleem. Want van dinosauriërs is veel imponerend botmateriaal voorhanden, dat bevleugelt de fantasie. Van de allereerste mensen zijn slechts fragmenten gevonden. Een stukje prehistorische schedel uit Afrika mag archeologen tot verrukking brengen, het merendeel van de mensheid wil er vaak niets over weten.
Neanderthaler
Ik schreef Afrika, ja, want daar zijn we ontstaan. Onze verre voorouders waren daar zo’n 4,5 miljoen jaar geleden mensapen. Ze liepen gebogen. Na de verandering in Homo erectus gingen ze op reis. Bijna twee miljoen jaar geleden bereikten hun nazaten Europa. Ze pasten zich aan aan het koudere klimaat en een deel ontwikkelde zich tot Neanderthaler. Van deze menssoort – 35.000 jaar geleden door onbekende oorzaak van het toneel verdwenen – is bitter weinig teruggevonden, maar hij is niet helemaal uit zicht, want ons genoom bevat voor twee procent een Neanderthaler-component.
Neanderthaler.
Vuistbijl van een Neanderthaler.
Hebben we het over Neanderthalers dan denken we meteen aan het Neanderthal bij Düsseldorf. Maar ook in ons land waren Neanderthalers. Langs de Maas in Limburg en ook in Maastricht zijn hun sporen – voornamelijk vuurstenen – teruggevonden. Zo’n 250.000 jaar geleden slachtten ze daar, blijkt uit onderzoek, jonge neushoorns. Of ze ook andere delen van ons land hebben bezocht is vooralsnog onbekend. Vaststaat wel dat ze verbleven op de schier oneindige vlakte waar nu de Noordzee is. Op de met zand uit de Noordzee opgeschoten Maasvlakte is een schedelfragment van een Neanderthaler gevonden. De Noordzee ontstond na de laatste ijstijd, zo’n 11.000 jaar geleden. Mind you, die ijstijd duurde lang, hij begon 115.000 jaar v.Chr. Aan het eind steeg de temperatuur, het ijs smolt en het water gutste over de enorme landmassa en vormde een verbinding met de Atlantische Oceaan, die is 160 miljoen jaar oud, wat in geologisch opzicht jong is.
Sneeuwstormen
De barre weeromstandigheden in de ijstijd.
Ver daarvoor waren er al stammen van jagers-verzamelaars naar het huidige Groot-Brittannie gelopen. Een helse opgave, want het weer in de ijstijd was abominabel slecht. Sneeuwstormen en de zon liet zich zelden zien, De gemiddelde temperatuur kwam ‘s zomers zelden boven de acht graden Celsius. Maar we weten zeker dat ze het hebben gered, want in 2014 werden in de kustplaats Happisburgh voetafdrukken van meer dan 800.000 jaar oud gevonden. Ook van die groepen mensen is bar weinig teruggevonden. Pas als de mens zijn trektochten achterwege laat, zo’n vijfduizend jaar v. Chr. beginnen we een beeld te krijgen van zijn doen, maar daarover meer in de volgende bijdrage over de historie van ons ontstaan.