Denk je eens in hoe de Veluwe er vroeger uitzag. Destijds wekten sagen de uitgestrekte bossen, heide en zandverstuivingen, tot leven. Die tijd is voorgoed voorbij. Tegenwoordig is de Veluwe een Natura 2000-gebied, waar stikstof een sluipmoordenaar is, en we alleen kunnen terugkijken op wat er ooit was.
In het landschap zijn de contouren van die oude tijd nog steeds zichtbaar. Op de heidevelden liggen diepe karresporen, de restanten van middeleeuwse hessenwegen. Vaak liggen die kriskras naast elkaar, een teken dat koetsiers steeds zochten naar de best berijdbare delen van een zandweg.
Overal op de Veluwe is bos, maar het is cultuurbos, aangelegd door de mens. Ooit was er het oerbos, een ware wildernis, maar die is nergens meer terug te vinden. Bij Beekbergen lag het laatste perceel oerbos, eind negentiende eeuw is het geveld. Bij Wolfheze lagen in de achttiende uitgestrekte heidevelden met hier en daar bosschages. Langs de Wolfhezerbeek stonden ook toen al de Wodanseiken, die zijn ruim 400 jaar oud. Een andere stokoude boom in dit gebied is de 343 jaar oude acacia op het binnenterrein van Kasteel Doorwerth – geplant ter ere van de vrede tussen Nederland en Frankrijk en in 1679 beklonken in Nijmegen.
Wodanseiken, Wolfheze -Johannes Warnardus Bilders.
Nog even terug naar de Wodanseiken, daar kwamen schilders van de Oosterbeekse School bijeen. Eén van hen, Johannes Warnardus Bilders (1811-1890), zette deze oeroude eiken op het canvas. Zijn bierflessen legde hij in het kraakheldere water van de sprengenbeek waar de drank lekker koel bleef.
Geloof
Het katholicisme was tot ver in de zestiende eeuw de enige godsdient.
Over de uitgestrekte heide liepen volgelingen van Anastasius Veluanus uit Garderen, zij verkondigden het protestantse geloof. De katholieke godsdienst was tot ver in de zestiende eeuw de enige godsdienst, tot de hervormers Luther en Calvijn hun nek uitstaken. Het duurde tot 1816 voor de gereformeerde kerk, genaamd Nederlands Hervormde Kerk, op de Veluwe terrein won. In 1834 ontstond de eerste scheuring waarbij de orthodoxen, de rechtlijnige, kozen voor het oude gereformeerde geloof. De Afscheiding van 1834 – die leidde tot de oprichting van zelfstandig gereformeerde kerken naast de NH-Kerk- had op de Veluwe nauwelijks effect. De Doleantie van 1886 had dat wel, de initiatiefnemers klaagden over het modernisme. De scheuring begon op 7 februari 1886 in Kootwijk waar een orthodox gereformeerde predikant de kansel beklom in de kerk, die bekendstond als Nederduitse gereformeerd.
Gazenbeek
Chroniqueur van de Valouwe was Jac. Gazenbeek, een journalist/schrijver uit Ede. Hij schonk aandacht aan de oude gebruiken van de boeren en de streekverhalen en legde die vast in menig boek. Tegen het einde van zijn leven, Gazenbeek stierf in 1975, uitte hij zijn zorg over het verdwijnen van het landschappelijk karakter van de Veluwe, ook het toegenomen toerisme vond hij zorgelijk.