Een bos of heideveld bevat soms meer dan alleen bomen en struiken. Zie je op je wandeling een klein heuveltje? Dat kan dat een stuifzandheuvel zijn, maar evengoed een grafheuvel uit het neolithicum – de nieuwe steentijd (ca. 11.000 v. Chr.) of de bronstijd (ca. 3000 tot 800 v. Chr.). Een archeoloog drijft zijn gutsboor in de heuvel. Bij het naar boven halen komt er een stukje houtskool mee. Nu weet hij het zeker, het is een tumulus, want houtskool wijst op een crematie.
Een grafheuvel tussen de bomen, Rolandseck in Doorwerth.
Nederland telt zo’n drieduizend grafheuvels, daarvan zijn er zo’n 1.600 op de Veluwe, maar ook in Drenthe zijn veel grafheuvels. Naar schatting zijn nog ruim 600 tumuli onontdekt. Archeologen voeren daarom geregeld veldonderzoek uit. Soms vinden ze een grafheuvel op een bijzondere locatie. Zo werd er begin deze eeuw een gevonden tussen al jaren bewoonde flats aan de W.A. Scholtenlaan in het Gelderse Doorwerth.
Het merendeel van de grafheuvels is twee meter hoog en tien meter breed, maar zijn ze altijd rond? Nee, uit de midden-bronstijd kennen we langwerpige grafheuvels, maar die zijn moeilijk te vinden.
Schatzoekers
Een bijzonder rijk versierde klokbeker uit Voorthuizen.
In de negentiende eeuw prikten schatzoekers een ijzeren staaf in een grafheuvel. Stuitten ze op een grafgift, doorgaans een klokbeker uit het laat neolithicum, dan ging de schep in de grond. Dat ze daarmee een archeologisch monument verstoorden deerde ze niet. De eerste Nederlander die dat wel ter harte nam was de predikant Johan Picardt uit Drenthe. Hij leefde in de zeventiende eeuw en wordt gezien als de oervader van de archeologie.
Pot gebruikt voor het opbergen van crematieresten.
In het neolithicum begroeven ze slechts een enkeling in een grafheuvel, in de midden-bronstijd gingen er meerderen in een graf. In 1971 werd bij de aanleg van de A50 bij Wolfheze een grafheuvel uit de midden-bronstijd ontdekt. Het was een tweeperiodenheuvel, de eerste periode telde zes crematiebijzettingen, daarvan is een urn teruggevonden. De tweede periode bevatte 8 schachtgraven uit de midden-bronstijd.
Rolandseck
De oudste grafheuvel van Nederland is gevonden bij Apeldoorn, De tumuli stamt uit het begin van de touwbekerperiode en is zo’n vijfduizend jaar oud.
Bij Rolandseck zijn meerdere grafheuvels nauwelijks zichtbaar.
In oude nederzettingen worden vaak alleen scherven gevonden.
Grafheuvels lagen nooit in nederzettingen, maar altijd langs verbindingswegen tussen bewoonde gebieden. In Doorwerth zijn meerder grafheuvels ontdekt. Op het kruispunt bij Kievitsdel kwamen klokbekers uit een tumuli die er nog steeds is. In het groepje grafheuvels op de top van de stuwwal bij Rolandseck – Kapelleboom – in Doorwerth zijn mogelijk bewoners uit de Betuwe bijgezet of uit de uiterwaarden langs de Rijn. Door de daar gevonden voorwerpen – een hielbijl, dik- en dunwandig aardewerk met houtskoolvlekken van crematies – is bekend dat de tumuli zijn aangelegd tijdens de overgang van de vroege naar de midden-bronstijd.
Met de komst van de Romeinen – 57 v. Chr. – was het gedaan met de aanleg van grafheuvels. Hoewel de Romeinen sporadisch de Rijn overstaken waren er wel degelijk contacten met boeren in het noorden waarmee ze handeldreven en die hun gewoonten overnamen.